مقدمه
توسعه جغرافیایی نامتوازن و نامتجانس در سطح ملی، منطقه ای و محلی یکی از مشکلات اساسی است که همواره در مسیر رشد و عمران به ویژه در کشورهای در حال توسعه وجود دارد. هر چند مسئولین برای رفع این مشکل و به منظور فراهم کردن زیر ساخت های لازم و گره گشای از مشکلات مردم پروژه های زیادی را با اهداف و کارکرد مشخص جهت توسعه متوازن پیش بینی و برنامه ریزی می کنند، ولی در مرحله اجرا به دلیل اعمال سلیقه های مختلف و فشار های که از سوی افراد و گروه های ذی نفوذ بر دستگاه های اجرایی صورت می گیرد و همچنین عدم نظارت کافی و سود جویی پیمانکاران کمتر به تمامی اهداف و کارکرد تعریف شده دست می یابند. به عنوان مثال راه آهن غرب کشور از جنوب شهرستان تویسرکان با بیش از 100000 نفر جمعیت عبور داده می شود و ایستگاه فیروزان در فاصله جاده ای 48 کیلومتری از شهر تویسرکان برای دسترسی سه شهرستان تویسرکان، نهاوند و کنگاور در نظر گرفته می شود. و پس از پیگیری و رایزنی های مستمر نماینده شهرستان تویسرکان در مجلس شورای اسلامی در نهایت ایجاد ایستگاه باباکمال با فاصله جاده ای 32 کیلومتر از شهر تویسرکان به این پروژه اضافه می شود که امید است با احداث جاده ای جدید این مسافت کاهش یابد.
نمونه ای دیگر در مقیاس محلی ارتباط جاده ای بین روستاها و ارتباط آنها با مرکز دهستان، بخش و شهرستان می باشد که در زیر ارتباط جاده ای روستای باباپیر با مرکز شهرستان تویسرکان به اختصار مورد بررسی قرار گرفته است.

معرفی روستای باباپیر
بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن درسال 1390 در روستای باباپیر جمعیتی بالغ بر 1300 نفر ساکن بوده است. این روستا مرکز دهستان کرزانرود می باشد که 148 کیلومتر مربع (حدود 11 درصد) از وسعت شهرستان تویسرکان را در بر می گیرد و از 105 روستای دارای سکنه این شهرستان 11 روستا با 8.5 درصد از جمعیت روستایی در این دهستان ساکن هستند.
دسترسی روستای باباپیر به مرکز شهرستان بیشتر از مسیر جاده باباپیر - سرکان - تویسرکان صورت می گیرد که از داخل شهر سرکان عبور می کند. هدف از احداث جاده سرکان به باباپیر و در نهایت اتصال آن به جاده تویسرکان - گنجنامه در اواخر حکومت قبل خارج کردن شهر سرکان از بن بست ارتباطی و مسائل امنیتی بوده است و ادامه مسیر آن در دهستان کرزانرود به دلیل مسافت زیاد تسهیلی برای دسترسی روستاهای این دهستان با مرکز بخش و شهرستان ایجاد نمی کند و از این جنبه فاقد توجیه اقتصادی لازم می باشد.
در شکل 1 سه مسیر دسترسی روستای باباپیر به شهر تویسرکان نشان داده شده است که اکنون از دو مسیر (جاده باباپیر - سرکان - تویسرکان و مسیر باباپیر - جاده گنجنامه - تویسرکان) که هر دو آسفالته می باشند تردد صورت می گیرد و مسیر سوم جاده قدیمی باباپیر (جاده کلنجان) می باشد که بخشی از آن خاکی می باشد و بیشتر برای دسترسی به مزارع کشاورزی استفاده می شود بنابراین تردد خودرو سواری از آن دشوار است (شکل 1).

شکل 1: مسیرهای دسترسی روستای باباپیر به شهر تویسرکان

مواد و روش

در این مطالعه به منظور تعیین نقاط ضعف و قوت مسیر های دسترسی به روستای باباپیر و فراهم نمودن امکان مقایسه، و دست یابی به نتیجه سه مسیر ارتباطی بین شهر تویسرکان و روستای باباپیر بین دو نقطه مشخص مورد بررسی قرار کرفته اند. نقطه مبدأ میدان نیروی انتظامی در شمال غربی شهر تویسرکان می باشد که در آن مسیر جاده سرکان و گنج نامه (کرزان) جدا می شوند. ارتفاع این نقطه 1785 متر و مختصات جغرافیایی آن ʺ39ʹ25˚48 شرقی و ʺ52ʹ33˚34 شمالی می باشد. نقطه مقصد نیز مرکز روستای باباپیر (جلو مسجد جامع) در نظر گرفته شده که در ارتفاع 1918 متر و مختصات ʺ07ʹ24˚48 شرقی و ʺ53ʹ36˚34 شمالی قرار دارد. در این برسی اندازه گیری برخی از پارامتر های موثر در تردد جاده ای از قبیل: فاصله ، سرعت مطمئنه، مدت زمان لازم برای طی مسیر، شیب میانگین مسیر، حداکثر شیب در مسیر، مسافت های دارای شیب بیش از 5 درصد و ... مورد نظر بوده است، که با استفاده از تصاویر ماهواره لندست، نقشه های رقومی 1:25000، و نقشه های توپوگرافی 1:50000 و بهره گیری از نرم افزارهای GIS، ERDAS، و GOOGEL ERTH سنجش و اندازه گیری شده اند. سپس داده های به دست آمده به صورت میدانی واسنجی و کنترل شده اند. در جدول 1 نتایج بررسی برخی پارامترهای اندازه گیری شده ارئه شده است.

جدول 1: برخی از پارامتر های اندازه گیری شده در مسیر های ارتباطی تویسرکان – باباپیر

تجزیه و تحلیل داده ها

1- مسیر جاده تویسرکان _ سرکان - باباپیر
طول این مسیر 11.2 کیلومتر با شیب میانگین 4.3 درصد است، 3.2 کیلومتر این مسیر از داخل شهر سرکان عبور می کند و بیش از نیمی از مسافت داخل شهر خیابان های با شیب زیاد (تا 10.6 درصد)، عرض کم و نسبتاً پر تردد است. در این مسیر حدود 6 کیلومتر شیبی بیش از 5 درصد دارد که در بعضی قطعات بیرون از شهر به 10.5 درصد می رسد. برای طی مسافت 11.2 کیلومتری این مسیر با سرعت مطمئنه و متغیر که میانگین آن 33.6 کیلومتر در ساعت است 20 دقیقه زمان لازم است (شکل 2).

شکل 2: نیمرخ طولی جاده تویسرکان – سرکان - باباپیر

مزایا

از مزایای این مسیر جدا بودن مسیر رفت و برگشت در طول 4.6 کیلومتر (در فاصله میدان نیروی انتظامی تا داخل شهر سرکان) و تآمین روشنای مسیر در 7 کیلومتر برای تردد شبانه است. همچنین در صورت تکمیل و بهره برداری از کنار گذر غربی شهر سرکان از میدان جانبازان تا میدان امام حسین (آریکان) که تاکنون حدود 1.5 کیلومر آن تکمیل شده است، فاصله 3.2 کیلومتری عبور از داخل شهر سرکان که عبور از آن 7 دقیقه زمان می برد به 2.15 کیلومتر کاهش می یابد، با کاهش 1.1 کیلومتر از طول مسیر به دلیل عدم عبور از داخل شهر سرکان سرعت حرکت افزایش یافته و می توان این مسافت را در 3 دقیقه با سرعت مطمئن طی نمود. در این صورت مجموع زمان تردد از این مسیر به 16 دقیقه کاهش می یابد.
از دیگر مزایای این مسیر این است که بیشتر طول مسیر (فاصله تویسرکان - سرکان) در حال تبدیل شدن به محور درون شهری می باشد که از نظر ساماندهی بافت سطح جاده يا روسازی راه ( اصلاح و ترميم رويه های آسفالت و رفع هر گونه مانع از سطح راه) بیشتر مورد توجه خواهد بود.

معایب
برای دسترسی به روستای باباپیر از این مسیر ابتدا باید تا ارتفاع 2035 متر میدان امام حسین سرکان (آریکان) که ارتفاع نسبی آن 117 متر بالاتر از مرکز روستای باباپیر است در مسیر سربالایی حرکت و سپس به سوی باباپیر سرازیر شد (شکل 2). شیب زیاد در طول این مسیر از عمده ترین عوامل کاهش سرعت و ایمنی تردد است که با شروع ریزش های جوی و افزایش برودت هوا که معمولاٌ یخ زدگی سطح جاده را به همراه دارد تشدید می شود. در جدول 2 تأثیر شیب طولی بر سرعت حرکت در راه ها ارائه شده است.

همچنین در مسیر سرکان - باباپیر فواصل دید نامناسب عدم وجود شانه خاکی به ویژه در کنار پل ها و دره های عمیق و سایر مسائل ساختاری و فنی از جمله عوامل کاهش سرعت می باشند. ضمن اینکه در کنار گذر غربی شهر سرکان نیز که در حال احداث می باشد با توجه به تنگناهای محیطی عامل شیب زیاد به قوت خود باقی است.

با این وجود ساکنین روستای باباپیر به واسطه اینکه برخی از خدمات و نیاز های خود را از شهر سرکان تأمین می کنند بیشتر از این مسیر برای دسترسی به شهر تویسرکان استفاده می کنند.

2 – مسیر جاده تویسرکان – گنج نامه تا باباپیر

طول این مسیر برای دسترسی به روستای باباپیر 13 کیلومتر است که 8.5 کیلومتر آن تا دو راهی باباپیرعلی- باباپیر منطبق بر جاده تویسرکان گنج نامه می باشد. شیب میانگین این مسیر تا روستای باباپیر 2.9 درصد است.و 670 متر آن از داخل روستای مبارک آباد عبور می کند. که کاهش سرعت تردد را به همرا دارد. در طول مسیر قطعاتی که شیبی بیش از 5 درصد دارند حدود 4 کیلومتر است که در بعضی قطعات در مسافت کوتاه حد اکثر شیب به 8.5 درصد می رسد. کمترین ارتفاع مسیر با 1752 متر حدود 2 کیلومتر بعد از دو راهی کلنجان، و بیشترین ارتفاع با 1928 متر در میدان امام حسین روستای باباپیر قرار دارد (شکل 3).

شکل 3: نیمرخ طولی جاده تویسرکان – گنج نامه تا روستای باباپیر

مزایا

شیب کم، وجود فواصل دید مناسب در بیشتر طول مسیر و مسافت کوتاه عبور از داخل منطقه مسکونی عواملی هستند که سبب افزایش سرعت تردد در این مسیر می شوند به گونه ای که با سرعت میانگین و مطمئن 56 کیلومتر در ساعت طی 14 دقیقه می توان مسافت 13 کیلومتری این مسیر را طی کرد که 6 دقیقه کمتر از زمان عبور از جاده سرکان می باشد.

معایب
مهمترین عیب این مسیر دو طرفه بودن آن می باشد زیرا شیب کم همراه با فاصله دید تقریباً مناسب سبب می گردد برخی رانندگان بدون توجه به علائم راهنمای و رانندکی و ایمنی با سرعتی که معمولاً بیش از سرعت مطمئنه در جاده های دو طرفه می باشد در این مسیر تردد کنند که نتیجه آن کاهش ایمنی تردد در این مسیر می باشد. همچنین عبور ماشین های کشاورزی و تردد زیاد در بعضی از ایام و مناسبت ها ترافیک زیاد را در این مسیر به دنبال دارد که عرض سواره رو موجود کفايت نمی کند.

3 – جاده قدیم باباپیر
انسان و سایر موجودات بطور ذاتی برای پیمودن مسافت بین دو نقطه همیشه کوتاهترین و آسان ترین مسیر را انتخاب می کنند به عنوان مثال در اواسط قرن بیستم در کشور آمریکا مسیر برخی از بزرگراه های را برای عبور از موانع طبیعی صعب العبور، منطبق بر مسیر مهاجرت بوفالو ها طراحی کرده اند که امروزه نیز با پیشرفت چشم گیر تکنولوژی از بهترین مسیر های ممکن محسوب می شوند.
اگر با خطی مستقیم مرکز روستای باباپیر را به میدان نیروی انتظامی تویسرکان وصل کنیم فاصله مستقیم (هوایی) بین این دو نقطه فقط 6 کیلومتر است. که کوتاهترین مسیر بین این دونقطه می باشد. اما برای عبور از این مسیر در سطح زمین علاوه بر مزارع کشاورزی و دره های نسبتاً صعب العبور باید با دشواری از عرض ادامه ناهموار سیاه کوه (سیاکُهَه) نیز عبور کرد. که مهمترین مانع طبیعی (توپوگرافی) در این مسیر است. هر چند در گذشته راه مالروی که تقریباً منطبق بر این مسیر است توسط افرادی که مازاد محصولات کشاورزی برای فروش با چهار پایان به تویسرکان حمل می کردند و خانواده به همراه نداشتد مورد استفاده قرار می گرفته که در گردنه آن خانه دزد (شرور) معروف بوده که شامل چند سنگ بزرگ است که می توان در لابه لای آنها پناه گرفت.
بعد از مسیر فوق الذکر نزدیکترین مسیر ارتباطی بین روستای باباپیر و شهر تویسرکان جاده پایین باباپیر (جاده کلنجان) است که به جز دره چولی مانع طبیعی مهم دیگری در مسیر آن قرار ندارد. در گذشته به تدریج با رواج وسایل نقلیه موتوری تعریض این مسیر نیز صورت گرفته و در دره چولی توسط خیری (به نام مرحوم علی اکبر فرزند ایلی) یک دهنه پل جهت سهولت تردد احداث شده بود. این مسیر تا قبل از ایجاد جاده سرکان باباپیر در اواخر حکومت قبل (1354) تنها جاده ارتباطی سواره رو بین روستای باباپیر و شهر تویسرکان بوده است.
بر اساس داده های ارائه شده در جدول 1 طول این مسیر 7 کیلومتر می باشد. میانگین شیب در کل مسیر 3.6 درصد و حد اکثر شیب آن در برخی قطعات که مسافت کوتاهی را در بر می گیرند به 10 درصد می رسد کمترن ارتفاع این مسیر در میدان نیروی انتظامی و بیشترین ارتفاع در مرکز روستای باباپیر قرار دارد. مجموع قطعات دارای شیب بیش از 5 درصد این مسیر حدود 1.4 کیلومتر است (شکل 4).

شکل 4: نیمرخ طولی جاده پایین باباپیر (تویسرکان – دوراهی کلنجان – باباپیر)

از مجموع طول این مسیر 2.8 کیلومتر منطبق برجاده تویسرکان – گنج نامه می باشد که با سرعت 56 کیلومتر در ساعت طی 3 دقیقه قابل پیمودن است، 1.6 کیلومتر منطبق بر جاده روستای کلنجان و 2.4 کیلومتر آن تا ابتدای خیابان های باباپیر جاده خاکی می باشد که در صورت تعریض، تصحیح ساختاری و فنی و آسفالت قطعه خاکی در این مسیر زمان تردد بین شهر تویسرکان و روستای باباپیر با سرعت مطمئن و میانگین 56 کیلومتر در ساعت به 7.5 دقیقه کاهش می یابد.

محدودیت های احیای جاده قدیم باباپیر
یکی از محدودیت های که در صورت احیای مسیر جاده قدیم باباپیر تویسرکان وجود دارد شیب میانگین 4.2 درصدی قطعه بین دره چولی تا تختی دزله است که در قطعات کوچکتر به 7.5 درصد می رسد (معادل شیب مقابل روستای ریواسیجان در مسیر تویسرکان - سرکان). هر چند از نظر راه سازی تقلیل شیب مسیر تا حدودی در قطعات کوتاه امکان پذیر است ولی توپوگرافی مسیر مانع از برقرای شیب میانگین 4.2 درصدی در کل این قطعه است.
برای برطرف کردن این مشکل می توان مسیر جاده را بعد از دره چولی از «کُردَه راه» ادامه داد که از محله خرمن جا به خیابان های داخل روستا متصل می شود در این صورت از نظر مسافت تغییری حاصل نمی شود ولی با توجه به توپوگرافی مسیر دست یابی به شب میانگین با 4.2 درصد در کل این مسیر از نظر راه سازی وجود دارد همچنین زمان طی مسیر به دلیل کاهش قطعات دارای شیب بیش از 5 درصد نیز کاهش می یابد. در شکل 5 نیمرخ طولی هر دو مسیر ارائه شده است.

شکل 5: نیمرخ طولی جاده پایین از دوراهی کلنجان تا باباپیر الف: از مسیر دزله ب: از مسیر خرمن جا

محدویت دیگر در احیا این جاده مسئله حریم آن می باشد زیرا کلیه راه‌های روستایی (‌درجه 1، 2 و 3) دارای حریمی هستند که شامل اراضی بین حد نهایی بدنه راه تا فاصله (12.5) متر از محور راه در هر طرف می باشد، به قسمی که مجموع‌ عرض بدنه راه و حریم طرفین آن (25) متر شود. با توجه به اینکه قانون حریم راه های روستای مصوب سال 1351 می باشد و در سال 1369 نیز بر اجرای آن توسط وزارت راه و ترابری و جهاد سازندگی تأکید شده است شواهد نشان می دهند که جاده مذکور از دو راهی کلنجان به طرف باباپیر فاقد حریم می باشد زیرا حد اقل 2 کیلومتر از مسیر جاده مذکور از بین زمین های مرغوب کشاورزی عبور می کند که تا بدنه اصلی جاده که عرضی درحدود 5 - 4 متر دارد از گذشته توسط کشاورزان مورد بهره برداری قرار می گرفته و طی چند دهه ی اخیر نیز اغلب به باغ های گردو تبدیل شده اند که تملک این اراضی با توجه به اینکه روستای باباپیر دارای دو مسیر دسترسی آسفالته می باشد از نظر قانونی چندان آسان نمی باشد.

نتیجه گیری
در حال حاضر جهت دسترسی به روستای باباپیر از شهر تویسرکان دو مسیر آسفالته وجود دارد. یکی مسیر جاده تو یسرکان – سرکان – باباپیر است که مسافت آن 11.2 کیلومتر است ولی به دلیل شیب زیاد و عبور از داخل شهر سرکان سرعت حرکت در آن کم و زمان بیشتری را می طلبد و دیگری مسیر جاده تویسرکان – گنج نامه تا روستای باباپیر به مسافت 13 کیلومتر است که به رغم فاصله بیشتر به دلیل شیب کم و فاصله دید مناسب در زمان کمتری می توان آن را طی نمود. ساکنین روستای باباپیر به واسطه اینکه برخی از خدمات و نیاز های خود را از شهر سرکان تأمین می کنند بیشتر از مسیر جاده سرکان استفاده می کنند.
کوتاهترین مسیر دسترسی روستای باباپیر به شهر تویسرکان جاده قدیم این روستا به مسافت 7 کیلومتر است که حدود 2 کیلومتر آن خاکی است و بیشتر جهت دسترسی های کشاورزی مورد استفاده است عبور این جاده از داخل زمین های مرغوب کشاورزی، شیب زیاد در قطعاتی از مسیر، نداشتن حریم و همچنین فراهم بودن امکان دسترسی روستای باباپیر از دو مسیر آسفالته به مرکز شهرستان موارد عمده ای هستند که احیا دو باره این جاده را با تردید همراه ساخته است.

برخی منابع:

- آئين نامه طرح هندسي راههاي ايران – نشريه 415
- تصاویر ماهواره های لندست 7 و 8
- سامانه قوانین ومقررات مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی:

http://rc.majlis.ir/fa/law/show/112797
- نقشه های توپوگرافی 1:50000 سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
- نقشه های رقومی 1:25000 سازمان نقشه برداری کشور