مقدمه

با افزایش دما در ماه های گرم سال باغ های گردو نیز همانند سایر سطوح و گیاهان روزانه مقدار قابل توجهی آب را از طریق تبخیر از سطح مرطوب خاک و تعرق شاخ و برگ درختان از دست می دهند، آبی که صرف تبخیر و تعرق می شود معمولاً از دو منبع جایگزین می گردد یکی مقدار رطوبت ناشی از جذب بارندگی های فصلی است که در خاک منطقه ریشه نگه داری شده ، و دیگری آبی است که از طریق آبیاری در ماه های که بارش کمتر از نیاز گیاه است در اختیار گیاه گذاشته می شود. در مناطقی که ميزان بارندگی ساليانه حدود ۸۰۰ ميلی متر با توزیع مناسب در طی سال و دوره رشد باشد، در صورت فراهم بودن سایر شرایط می توان درخت گردو را با موفقيت به صورت دیم کاشت ولی در مناطقی که بارش سالانه کمتر از میزان فوق و یا دارای فصل خشک باشد به نسبت کمبود بارش نیاز آبی گیاه را باید از طریق آبياری تکميلی در ماه های گرم برطرف کرد.

در صورت كمبود آب مورد نیاز گیاه و يا خشكي خاك، عمل جذب عناصر غذايي و نحوه استفاده از آنها مختل مي شود زیرا تبديل عناصر معدني براي رشد كامل اندام هاي مختلف گياه به آّب و قدرت تحرك آن متكي است. و از آن جايی که مواد غذایی مورد نیاز گیاهان تنها به صورت محلول قابل جذب ریشه هستند آبیاری جهت رشد و باروری همه گیاهان و درخت گردو اهمیت زیادی دارد.

ضرورت آبیاری باغ های گردو

بر اساس مطالعات موردی انجام شده توسط نگارنده در حوضه آبریز باباپیر و قلعه نوروز در شهرستان تویسرکان (استان همدان) مجموع نیاز آبی درخت گردو در این شهرستان در دوره رشد به طور متوسط 826 میلی متر است که از این میزان 600 میلی متر نیاز خالص آبیاری می باشد و باید از طریق آبیاری در طی دوره رشد گیاه بر طرف شود.

(در این زمینه پست 6 همین وبلاگ را مطالعه فرمایید: http://homariya.blogfa.com/post/6/6).

آب و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه از طریق ریشه جذب و در اختیار گیاه گذاشته می شود گسترش ریشه درخت گردو بستگي به نوع خاك دارد طوری كه در خاك هاي عميق با بافت نرم گسترش آن زياد و می تواند تا عمق 3.6 متر در داخل زمین نفوذ کرده و بیش از 6 متر ( 1.5 تا 3 برابر سایه انداز درخت) در جهات مختلف گسترش یابد و به طور شایسته ای از رطوبت خاک استفاده کند. ولی در زمين هاي نامساعد و سنگلاخي گسترش ريشه محدود مي گردد و حساسیت درخت را به تنش آبی افزایش می دهد به گونه ای که تنش آبی در طی سال باعث خشك شدن سر شاخه ها و تنش آبی دوره ای (خشکسالی های متوالی چند ساله) خشک شدن درخت را به دنبال دارد.

همچنین مطالعات انجام شده در مورد آبياري نشان مي دهد كه ريشه هاي گردو در خاكهاي شني لومي رطوبت را از عمق 3 متري خاك جذب مي كنند و 80% از رطوبت جذب شده از عمق 2 متري به بالا می باشد ولي در خاكهاي سنگين، قسمت زيادي از آب جذب شده از قسمت فوقاني و از عمق يك متري خاك صورت مي گيرد. با این وجود در مناطقی که نیاز آبی درختان گردو از طریق بارندگی تأمین نمی شود ضمن اینکه آبياري درختان بسيار ضروري است برای درختان پيوندي و درختان جوان که هنوز ریشه های کمتری دارند باید با فاصله زمانی کمتری صورت گیرد ولي درختان بالغ با افزايش و گسترش ريشه ها، به ميزان بیشتر می توانند تنش های آبی را تحمل کنند.

به طور کلی درختان گردو می توانند کمبود آب را حداکثر به میزان 19% از نیاز آبی در دوره رشد (حدود 152 میلی متر از 800 میلی متر) تنها برای یک سال بدون خسارت جدی تحمل کنند ولی با تکرار کمبود آب و دوره ای شدن آن در بیش از یک سال حتی با درصد های پایین تر درختان با خسارات زیادی مواجه می شوند.

بر اساس آمار ثبت شده در ایستگاه هوا شناسی سینوپتیک تویسرکان از سال آبی منتهی به 1391 تا 1394 طی چهار سال متوالی در این منطقه خشک سالی حاکم بوده طوری که میزان بارندگی نسبت به میانگین 22 ساله در سال 1391 با 10% ، سال 1392 با 27% ، سال 1393 با 20% ، و سال 1394 با 24% ، کاهش رو به رو بوده است حاکمیت این دوره خشکسالی اقلیمی در منطقه به تدریج خشکسالی های کشاورزی و هیدرولوژیکی را نیز در منطقه به همراه داشته است.

شکل 1: (الف) نشان دهنده تظاهر خسارات ناشی از دوره خشک سالی چهار ساله مذکور توأم با سرمازدگی بهاره یا پاییزه طی این دوره، و عدم داشت مناسب (در باغ های گردوی حوضه آبریز باباپیر و قلعه نوروز شهرستان تویسرکان) است که در اغلب باغ ها قابل مشاهده است. و شکل (ب) باغ گردویی را درمجاور شکل (الف) نشان می دهد که طی این دوره نیاز آبی آن تأمین و به داشت آن نیز توجه لازم صورت گرفته است.

شکل 1: الف) خسارت وارده به برخی از باغ های گردو به دلیل خشکسالی و عدم تأمین نیاز آبی، سرما زدگی و بی توجهی در داشت. ب) نمونه از باغ های که در طی دوره خشکسالی و سرمازدگی نیاز آبی درختان تأمین و به داشت آنها توجه لازم صورت گرفته است.

(تویسرکان 13مرداد 1394).

آب مورد نیاز برای آبیاری

مقدار آب مورد نیاز و تعداد آبیاری در باغ های گردو بستگی به سن درخت، نوع خاك، مقدار بارندگي طی دوره رشد، پراكنش درختان در واحد سطح، و سيستم مديريت خاك دارد. که تعیین آب مورد نیاز درختان گردو با توجه به موارد فوق بسیار دشوار است در بیشتر منابع مقدار آب مورد نیاز درختان گردو با توجه به سن در هکتار ارائه شده است (دو ستون اول جدول 1) با توجه به اینکه معمولاً درختان غیر پیوندی را با فاصله تقریبی 10 متر کشت می کنند بنابراین در هر یک هکتار باغ گردو حدود 100 درخت گردو کشت می شود که این تعداد برای درختان پیوندی با فاصله 7 متر، به حدود 204 درخت در هر هکتار افزایش می یابد با وجود دو ستون اول جدول مذکور و تعیین پراکنش درختان گردو در واحد سطح می توان آب مورد نیاز هر درخت را در سنین مختلف به شرح ستون سوم و چهارم جدول 1 به طور تقریبی تعیین کرد.

جدول 1: تغييرات مصرف آب درختان گردو در يك هكتار باغ و هر درخت بر حسب سن

میزان آب مورد مصرف جهت بر طرف کردن نیاز آبی گیاه در هر نوبت آبیاري با توجه به شیوه آبیاري متفاوت می باشد طوري که در روش هاي آبیاري سطحی (با توجه به پایین بودن بازده) میزان مصرف آب ممکن است به بیش از دو برابر آب مورد نیاز در هکتار افزایش یابد در حالیکه در روش آبیاري قطره اي که بازده آبیاري در آن بالا می باشد میزان مصرف آب به حداقل مقدار کاهش می یابد

علاوه بر هدر رفت زیاد آب یکی دیگر از معایب سیستم های آبیاری ثقلی و سنتی این است که حتی در صورت رفع نیاز آبیاری گیاه، باز هم گیاه گم و بیش تحت تنش کم آبیاری اجباری قرار دارد که از آن جمله می توان به فاصله بیش از ده روز در هر نوبت آبیاری و همچنین تفاوت بسیار زیاد رطوبت قابل دسترس ریشه گیاه در قبل و بعد از هر نوبت آبیاری اشاره کرد تحقیق صورت گرفته توسط پور عباس (1382) نشان می دهد با حذف تنش های آبی ناشی از این نوع سیستم های آبیاری می توان از کاهش 12 تا 18 درصدی محصول گردو جلوگیری کرد (پور عباس خیرالدین، 1382: 576).

آبیاري درختان گردو در تابستان باید به طور مرتب و در صورت امکان جهت کاهش تنش آبی یک بار در هفته انجام شود. در هنگام آبیاری نباید آب به تنه درخت برسد زیرا یکی از عوامل شیوع و انتقال بیماری درختان است. همچنین باید از آبیاری درختان گردو در فروردین ماه خود داری نمود زیرا به دلیل اشباع شدن منافذ خاک سبب خفگی ریشه و کاهش رشد می شود. از اواخر مهر ماه به بعد نیز نباید آبیاری صورت گیرد زیرا آبیاری درخت گردو در فصل پاییز و زمستان موجب سرمازدگی درختان می شود.

خسارت ناشی از عدم آبیاری

عدم تأمین آب مورد نیاز گیاه در طی سال بسته به مراحل رشد آن خسارت های متفاوتی را به دنبال دارد و زمینه ساز به وجود آمدن بسياری از آفات در گياه گردو است این خسارت ها نه فقط در سالی که تنش آبی ایجاد شده بلکه سال های آتی زراعی را نیز در بر می گیرد در جدول 2 به برخی از این خسارت ها که ناشی از تنش آبی در ماه هاي خرداد، تیر، مرداد و شهریور می باشد اشاره شده است.

جدول 2:برخی از خسارت های ناشی از تنش آبی در دوره رشد درختان گردو

رنگ پوست و درصد چروكيدگي نشان دهنده كيفيت مغز گردو است. که با انجام آبياري به هنگام ضمن اینکه كيفيت مغز بهتر می شود افزايش عملكرد 4.3 درصدی را نیز به همراه دارد. همچنین عدم آبياري در يك فصل موجب كاهش رشد درخت و كاهش وزن مغز گردو مي شود. هر چند آبياري به هنگام و در حد کفایت گیاه در سال بعد موجب افزايش وزن مغز مي گردد. ولی کاهش بار (محصول) ناشی از تنش آبی سال قبل قابل جبران نیست. همچنین تنش آبی در شروع دوره رشد ميوه موجب تشكيل درصد زيادي از ميوه هاي كوچك مي شود. و آبياري در اواسط و يا اواخر تابستان، بعد از سخت شدن پوست ميوه ها تاثيري در افزايش اندازه انها نخواهد داشت.

در سال های که درختان گردو میوه بیشتری دارند آبیاری آنها نیز باید افزایش یابد در غیر این صورت طی سال در تنش آبی خفیف واقع می شوند. هر چند مقدار میوه برداشت شده سال کاهش محسوسی را نشان نمی دهد ولی از آنجایکه تنش آبی رویش سرشاخه های و توسعه تاج جدید را محدود می سازد مستقیماً در کاهش بار سال آتی اثر گذار است و این یکی از مهمترین عواملی است که سبب می شود باغداران درختان و باغ های خود را به « هرسال بار» و یا «دو سال بار» تقسیم می کنند.

نتیجه گیری

- باغ های گردو را باید در زمین های ایجاد کرد که دارای خاک عمیق هستند زیرا علاوه بر امکان رشد بیشتر، با تنومند و کهن سال شدن درختان آسیب پذیری آنها در برابر تنش های آبی کمتر شده و نیاز آبیاری آنها نیز کاهش می یابد.

- در هر منطقه ایجاد و توسعه باغ های گردو با توجه به شرایط اقلیمی و متناسب با دسترسی به منابع آبی موجود بر اساس زمانی که گیاه بیشترین نیاز آبی را در دوره رشد دارد صورد گیرد.

- درختان گردو از اواخر مهر ماه به بعد آبیاری نشوند چون آبیاری درخت گردو در فصل پاییز و زمستان موجب سرما زدگی درختان می شود.

- برای جلوگیری از شیوع بیماری باید به روش آبیاری درخت گردو توجه داشت و نباید بگذاریم آب به تنه درخت برسد چون که آب موجب انتقال بیماری می شود و درختان دیگر را نیز آلوده می کند.

- آبیاری های مکرر و طولانی نیز سبب همیشه مرطوب ماندن زمین و خاک شده و درخت را که حساس به پوسیدگی و خفگی ریشه می باشد مبتلا می سازد.

- توجه داشته باشیم که تعداد دفعات آبیاری و مقدار آن برای باغات گردو با توجه به فصول مختلف سال (آب و هوای محل) نوع و عمق خاک و بالاخره سن درخت و مقدار میوه آن تغییر می کند

- در مورد آبیاری درختان گردو باید توجه کرد که درخت گردو در بین 5 یا 6 هفته بعد از گل دهی ممکن است از تنش آبی (تشنگی) لطمه ببیند و آبیاری های بعدی هرگز جبران کم آبی بهار و زمان تشکیل میوه را نخواهد کرد.

منابع:

- بختیاری، حسین ( 1394 ) " ضرورت توجه به افزایش بازده آبیاری در بخش کشاورزی (مطالعه موردی باغ های گردو در شهرستان تویسرکان، استان همدان)"، همایش ملی خشکسالی، دانشگاه یزد زمستان 1394

http://ziagostar.blogfa.com/post/18

- پورعباس خیرالدین، فرزاد (1382)" برآورد بازده های آبیاری در استان آذربایجان شرقی در سال های زراعی 76– 75 و 77– 76" یازدهمین همایش کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران،